اسرار کاوش

ضرابخانه، محل ضرب سکه و مخصوصا سکه‏ های قانونی یک کشور است. نخستین ضرابخانه در حدود قرن 7 قبل از میلاد در لیدی‏ مرکز ایالت سارد دایر شد و کمی بعد ضرب‏ سکه‏ های سیمین در یونان رواج یافت، و از آنجا به ایتالیا و سایر ممالک ساحلی مدیترانه مستقل‏ شد و به ایران و هند نیز رسید. ضرب نخستین سکه مشخصا ایرانی از اقدامات مهم داریوش اول، حدود ۵۱۵ ق م، شناخته شده است و انتخاب وی این بود که جنگاوری بر روی سکه نشان داده شود. در حال نگاهداشتن کمان به دست، و یا زانو بر زمین نهاده در حال کشیدن کمان.

سکه به ۲ روش ساخته می‌شد؛ یا با ریختن فلز مذاب در یک قالب و یا با کوبیدن چکشی که نقش خاصی رویش حک شده بود، بر تکه‌ای فلز. به روش اول قالب‌گیری و به روش دوم، ضرب چکشی سکه می‌گویند.سکه‌ی داریوشی از زرناب بود. در زمان هخامنشیان هیچ‌یک از حکام و پادشاهان محلی حق نداشتند بدون اجازه‌ی داریوش به نام خود سکه زنند، فقط اجازه داشتند با اجازه‌ی داریوش سکه‌ی نقره بزنند، چرا که ضرب سکه‌ی طلا در انحصار مرکز بود. البته بعضی ساتراپی‌ها "ایالت یا استان" هم که در ادارهٔ امور داخلی خود آزاد می‌بودند سکه‌های مخصوص به خود ضرب می‌کردند که مثلاً تصویر الههٔ مورد پرستششان روی آنها نقش شده بود.

بر سکه‏ های پارتیان بخصوص چهار درهمی‏ ها و بر بعضی از درهم‏ ها و سکه‏ های برنزی و مسی نام ضرابخانه‏ ها به صورت علامات یا به اختصار دیده میشد. در مورد این علامات سکه شناسان دیدگاه مختلفی ابراز داشته‏اند. چند تن‏ از آنان تصور کرده‏اند که این علامات اختصاص به نام قضاتی دارد که‏ نظارت رسمی بامور ضرابخانه داشته‏اند. ولی آنچه محقق است این علامات‏ که گاهی به طرحی زیبا و مانند نقشی،از چند حرف یا دو حرف به هم تلفیق‏ یا گره خورده میباشد نشانهء شهری است که ضرابخانه در آن شهر واقع بوده‏ است.بر سکه‏ هائی علاوه بر این علامات نشانه‏ های دیگری نیز دیده میشود که محتمل است که این نوع نشانه‏ ها معرف مأمور یا قاضی مخصوص‏ ضرابخانه باشد که تحت نظر وی ضرب سکه‏ ها انجام می‏ پذیرفت.

ضرابخانه‏ ها ساسانی تحت نظارت واستریوشان سالار "رئیس امور مالی" بوده‏ اند. از کل‏ مضروبات پیداست که از همان آغاز مدیرتی مرکزی وجود داشته و بر سکه ‏زنی نظارت‏ می‏کرده است. مطمئنا در آغاز فقط یک یا دو ضرابخانه فعال بوده است، گسترش سکه‏ خانه‏ ها از تیسفون آغاز شده است. بعدا از زمان بهرام دوم "276-293.م" در نشر سکه ‏زنی در کل شاهنشاهی هماهنگی پدید می‏آید که لازمه‏ ی آن هدایت مرکزی بوده و است. درعین‏ حال، در همهء دوره ‏ها ضرابخانه‏ های مرکزی وجود داشته که شاخص بوده و بازار اصلی ضرب را هم بر عهده داشته ‏اند. ظهور گاه و بی‏گاه بعضی نشانه‏ های اختصاصی‏ ضرابخانه‏ ها حاکی از برپایی سکه‏ خانه‏ های موقتی است که به وسیله‏ ی ضرابخانه ‏ی مرکزی‏ تأسیس شده و با همان سر سکه ‏ای که از مرکز فرستاده می‏شد شروع به ضرب سکه‏ می‏کردند و سپس دوباره برچیده می‏شدند

به‏ طور کلی، به‏ سبب توسعه فراوان جنبه پولی اقتصادیات در خاورمیانه، به ‏ویژه در قرون اولیه اسلامی، "ضرابخانه‏" یا "دار الضرب‏" در این ناحیه از سازمان‏ های ضروری بود. نخستین وظیفه‏ ضرابخانه آن بود که سکه‏ های مورد احتیاج‏ دولت و مردم را فراه مسازد. همچنین،در مواردی که اصلاحات پولی به عمل می ‏آمد، ضرابخانه محل مبادله سکه‏ های از رواج ‏افتاده با سکه ‏های جدید بود. پس از تصرف خاورمیانه به‏ دست مسلمانان، اعراب از ضرابخانه ‏هایی که از دولت‏ های ساسانی و روم شرقی به میراث برده‏ بودند، استفاده می‏ کردند و نخستین‏ بار در دوره‏ امویان بود که مسلمانان مستقیما در کار ضرب‏ سکه مداخله کردند،چنانکه ‏"حجاج‏" دار الضرب‏ های جدید را در کوفه و "واسط" تاسیس کرد و عبد الملک بن مروان هم اقدام به‏ اصلاح سکه‏ ها کرد، و خلیفه هشام (از خلفای‏ اموی اندلس در قرطبه) کار ضرب سکه را متمرکز نمود و درنتیجه، تعداد دار الضرب‏ ها زیاد شد. سیاست هشام که ظاهرا مبتنی بر سنت‏ های روم شرقی بود، در عهد عباسیان‏ دوامی نیافت، به علاوه، درنتیجه پیدایش‏ دولت‏ های نیمه ‏مستقل کوچک متعدد و زیاد شدن حجم مبادلات بازرگانی، ضرب سکه از حالت تمرکز خارج شد و تسلط و نظارت هر دار الضرب، علامت استقلال فرمانروایان بود و آنان نام خود را بر سکه‏ ها ضرب می‏کردند، حال‏ آن‏که این کار قبلا از امتیازات خلیفه بود. اما به‏ هر حال، برای تضمین سلامت پول و حفظ منافع‏ عامه، دار الضرب‏ ها تحت نظارت مراجع قانونی‏ قرار داشت.با وجود این، بسیاری از فرمانروایان‏ از موقعیت خود به نفع خویش استفاده می‏ کردند و مثلا سکه‏ های رایج را غیرقانونی اعلام و فرمان‏ تعویض آنها را با سکه‏ های جدید کم‏عیار صادر می‏کردند. سپس تنزل اقتصادی اواخر قرون میانه‏ در تقاضای سکه را کاهش چشمگیری داد و این عمل‏ وضع ضرابخانه ‏ها را متزلزل کرد و سود حاصل از آن را افزایش داد.

در اوایل پادشاهی صفویان نام شهر روی سکه کمتر ضرب میشد ولی با گذر زمان این کار انجام شد و نام شهر و لقب ضرابخانه روی سکه ضرب شد. تا زمان ناصر الدین شاه قاجار هر یک از شهرهای عمده ایران، ضرابخانه‏ جداگانه‏ ای داشت و درنتیجه، سکه ‏های گوناگون‏ با عیار و وزن متفاوت در کشور رواج داشت. در سال 1238 قمری که برحسب دستور ناصر الدین شاه، وزارتخانه‏ ها و خدمات و ولایات‏ تقسیم شد، جزو وظایف محوله به‏ دوستعلی خان معیر الممالک، یکی هم امور ضرابخانه‏ های مملکت بود. پس از مسافرت سال‏ 1290 قمری ناصر الدین شاه به اروپا، وی به فکر متمرکز کردن دستگاه ضرب سکه افتاد و ماشین‏ های لازم از اروپا خریداری شد و در سال‏ 1293 قمری چرخ سکه و ضرابخانه دولتی به‏ ریاست میرزا علی خان امین الملک و به مباشرت‏ متخصص اتریشی دایر شد. در سال 1296، امور ضرابخانه به محمد ابراهیم خان آبدارباشی ملقب‏ به‏"امین السلطان‏"واگذار شد.در سال 1299 اعلانی از طرف دولت در باب صحت عیار مسکوکات جدید و ترقی ضرابخانه دولتی صادر شد،حاکی از این‏که پنج دستگاه چرخ سکه دایر است که می‏توان به آسانی 100,000 سکه طلا و نقره را ضرب کند و در ضمن، صریحا به جمیع‏ ولایات حکم شد که همه سکه‏ های قدیم را به‏ ضرابخانه دولتی بفرستند و پول جدید‏ بگیرند و هرکس از تاریخ ماه ربیع الاول آن سال‏ تا مدت شش ماه پول طلا و نقره داشته باشد و آن را به سکه جدید تبدیل نکند، خزانه‏ دولت آن را در عوض پول رایج قبول نخواهد کرد.

از سال 1300 قمری ریاست ضرابخانه به‏ حاج محمد اصفهانی معروف به‏ "حاج محمد حسن کمپانی‏" واگذار شد و وی با عنوان ‏"امین الضرب" یا "امین‏ دار الضرب‏" مشغول کار شد. در آن هنگام اداره ضرابخانه جزو وزارت‏ مالیه بود،ولی عمل ضرب بطور امانی و مقاطعه انجام می‏شد، چنانکه حاج محمد حسن‏ سالی بیست و دو هزار تومان به دولت می‏داد. در سال 1307 هجری که بانک شاهنشاهی در ایران‏ دایر شد، ضرابخانه نیز در دست آن بانک قرار گرفت. پس از جلوس مظفر الدین شاه،ضرابخانه‏ جزو وزارت داخله و پس از برقراری مشروطیت‏ "1324 قمری" جزو اداره خزانه شد.

تا پیش از سال 1328 قمری طرز کار ضرابخانه این بود که دولت با کسی برای حمل‏ نقره قراردادی می‏ بست و با ورود نقره ضرابخانه‏ به کار می‏افتاد،در غیر این صورت کار نمی‏کرد. در آن سال،دولت امر حمل و نقل نقره و تعیین‏ مقدار آن و مدت کار ضرابخانه را خود به دست‏ گرفت و با بانک شاهنشاهی قراردادی بست و خرید و حمل نقره را به انحصار آن بانک داد.پس‏ از وضع مربوط به واحد و مقیاس پول ایران، ضرابخانه به نام ‏"ضرابخانه شاهنشاهی‏" شروع به‏ کار کرد.سرانجام در مهرماه 1341 خورشیدی‏ ضرابخانه شاهنشاهی منحل و وظایف آن به‏ بانک مرکزی ایران واگذار شد.

در سال 546 پ.م کوروش بنیانگذار هخامنشي کشور ليدي را تسخير نمود و اکثر مناطق يونانى نشين را زیر سلطة خود در آورد ، بجز کشور ليدى به نواحى تصرف شده که در آنها ضرب سکه رايج بود اجازه داد که مثل قبل به ضرب سکه هاى محلى ادامه دهند و تنها ضرب سکه هاى سلطنتی کرزوس را متوقف نمود. کوروش هخامنشي با اينکه متوجه لزوم سکه و تأسيس ضرابخانه شده بود ولى مرگ به او اين فرصت را نداد. لذا داريوش هخامنشي (522-486 پ .م ) نخستین کسي بود که در ايران بضرب سکه اقدام نمود. وى سکه هاى طلا و نقره بنام هاى (دريک Daric و شکل يا سيگلوی Siglos) به ترتيب به وزن 8.4 گرم و 5.6 گرم ضرب نمود. بر روى سکه تصوير شاه هخامنشي به شکل کماندار پارسي ديده مي شود که به علامت نيايش خداى بزرگ اهورمزدا ، زانوزده و کمانى را در حال کشيدن زه و در دست ديگر نيزه اى دارد. در پشت سکه نيز چند فرورفتگي مشاهده مي شود . همچنين سکه اى از داريوش سوم بدست آمده است که بجاى نيزه خنجرى را بدست گرفته است . سکه هاى نخستین هخامنشي بنام سکه هاى شاهي معروف بوده است. قدرت مالى هخامنشيان بسيار زياد بوده بطوري که مزد هر سرباز خازجي که براى ارتش ايران کار ميکرده است يک سکه طلا "دريک" در ماه بوده است. در سراسر ايران هخامنشي ضرابخانه هاى سلطتنى بنابر آنچه که احتياج بود سکه ضرب مي کردند ولى در مواقع لزوم بروز جنگ فرمانروايان يا ساتراپ هاى محلى که اطراف پادشاه مامور تشکيل و تدارک سازوبرگ و جنگ افزار بودند سهم بيشتري براى ضرب سکه از خزانه سلطتني دريافت مي کردند از ساتراپ هاى هخامنشي که در تاريخ ايران نام آنها برده شده است مانند داتام- پاره و فرناباد که مدتها فرمانروايى کيليکيه و سوريه و بابل را داشتند سکه هاى با ارزشى در مجموعه موزه ملى موجود مي باشد.

از انواع ديگر سکه هاى هخامنشي سکه هاى پادشاهان و ساتراپ های تابع مانند شاهان قبرس و فينيقيه و امراي کاري ، ليسى، آراد مي باشند که مدتها زير نظر دولت هخامنشي در آمدند و استقلال داخلي پيدا کرده و سکه ضرب نمودند. از سکه هاى بسيار جالب سکه هاى صيدا را ميتوان نام برد. در يک طرف اين سکه نقره نقش کشتي جنگي و در طرف ديگر نقش اردشير سوم هخامنشي را سوار بر گردونه اى بسيار زيبا ميبينيم (358-326 پ .م ) . بر سکه نقره ديگرى نقش اردشير دوم کمان بدست ايستاده و در پشت سکه نقش کشتى جنگي با بادبان نقر شده است (744-358 پ .م )که با مشاهده اين سکه ميتوان به تاريخ دريانوردي ايران در دوره هخامنشي و وضع کشتي هاى جنگي و اهميت آنها پي برد.

در ميان پادشاهان باستاني كمتر فرمانروايي را مي يابيم كه مانند داريوش به اين خوبي دريافته باشد كه كاميابي يك ملت بايد بر بنياد اقتصادي سالم گذاشته شود . داريوش مي دانست كه ابتدا بايد يك دستگاه منظم از وزن ها و اندازه ها داشته باشد . يك نمونه رسمي از اين اندازه ها ارش شاه است كه مانند خط كشي از سنگ آهن سياه با اندازة 118 اينچ است و نام و عنوان داريوش روي آن اصل اعتبار آن را نشان مي دهد . بعضي تصور كرده اند كه داريوش اولين كسي است كه نخستين سكه ها را در ايران رواج داد . داريوش بي آنكه سكه هاي سابق را از رواج اندازد ، پولي به اسم دريک در ايران رواج داد . اين سكه طلا از سكه طلاي كرزوس كه در ليدی زده مي شد سنگين تر بود . مقارن با اين سكه طلا پولي از نقره زدند كه به شكل يا سيكل معروف است . وزن سكه هاي نقره 10/5 بود ، بنابراين مي توان استنباط كرد كه نسبت نقره به طلا در آن زمان يك به سيزده و ثلث بوده است . مسكوكات ذكر شده در ايران و ممالک تابعه رواج داشت و ماليات ها و حقوق ساخلوها و غيره با اين سكه ها پرداخت مي شد . ولي بايد در نظر داشت كه دريك را كم سكه مي زدند و در مجموع سکه ها در خزانه هاي ايران بيشتر از شمش بود . به همين جهت عده دريک هايي كه تا زمان ما باقي مانده است كم است . ظاهراً ساتراپها مجاز بودند سكه نقره كم ارزش و مس بزنند ، اين نوع سكه ها غالباً در آسيای صغير و فينيقيه زده مي شد . ولي در سكه های مزبور در خارج از ايالت آنها حكم جنس را داشت . سكه طلا فقط همان دريک بودند كه فقط شاه مي توانست ضرب كند ، روی سكه های هخامنشي تاريخ نيست اما از صورت شاهان مي توان تاريخ آنها را تقريباً معين كرد . حدس مي زنند كه نخستین سكه داريوش در سال 516 ق.م زده شده است . بر يک طرف دريک ها صورت تيراندازی از پارس است كه يک زانو را به زمين زده و زه كمان را مي كشد . دو دريكي و نيم دريكي خيلي كم به دست آمده است .

داريوش نسبت به سكه ها و بدون غش بودن آنها بسيار حساس بود ، چنانچه هرودت مي گويد : يكي از عواملي كه آريانه حاكم مصررا اعدام كرد اين بود كه سكه اي از نقره زد كه كامل العيار بود ، اگر چه ولات حق زدن سكة نقره را داشتند ولي كامل العيار بودن سكه ها داريوش را خوش نيامد. داريوش علاقه داشت كه عيار پول طلا دريک و پول نقره شیكل هميشه يک اندازه باشد و هيچ نقطه اي از امپراطوري ايران در پول طلا و نقره بيش از ميزان مقرر غش نمي زدند . به همين جهت پول ايران مرغوب ترين پول دنيای قديم بود و مورد اعتماد تقريباً تمام كشورهاي دنياي قديم بود . حتي اگر داريوش متوجه مي شد كه ضرابخانه ها كه زير نظر ساتراپها كار مي كردند بيش از اندازه در سكه ها غش زده اند ، به شدت برخورد مي كرد ، نمونه آن والي باختر بود كه به شدت مورد مجازات قرار گرفت .

 در بين سكه هاي هخامنشي ، به سكه هايي بر مي خوريم كه از لحاظ هنري ممتازند ، در يک روي سكه ها شاه سوار بر اسب و بر روي ديگر نقش كشتي نقر شده است . پس از داريوش بزرگ بعضي از ممانک و ساتراپها ، البته به ندرت اجازه يافتند كه جداگانه سكه ضرب كنند ، روي سكه به خط و زبان آن منطقه اي بود كه سكه را در آنجا ضرب مي كردند . اما بيشتر به خط آرامي بود . زيرا خط ميخي مخصوص كتيبه ها بود و برروي سكه به كار نمي رفت . در اين دوره تهيه و به كار اندازي سكه در معاملات نه تنها در امور بازرگاني داخلي و خارجي تسهيلاتي فراهم كرد . بلكه به توسعه بانكها كه به تدريج رونق مي گرفتند نيز كمك مؤثري كرد . در اواخر عهد هخامنشي دو دريكي نيز ضرب مي شد. همواره بر اثر ورود مسكوكات ، تجارت داخلي شايد سريعتر از تجارت خارجي توسعه مي يافت . همچنين سكه ، فعاليت بانک ها را توسعه داد . شاهنشاهي هخامنشي برای بانک ها امكاناتي بوجود آورد كه تا آن زمان سابقه نداشت . در زمان هخامنشيان بانک های خصوصي تأسيس شد . شاهان هخامنشي خراج را به شكل جالبی انبار مي كردند . آنها طلا يا نقره را ذوب مي كردند و درون كوزه اي مي ريختند . وقتي كه كوزه پر مي شد ، آن را انبار مي كردند و هنگام نياز آن قدر كه لازم بود از كوزه ها را مي شكستند و سكه ضرب مي كردند . هنگامي كه اسكندر شوش را تصرف كرد ، با مقدار زيادي شمش خام روبرو شد كه خام نگهداري مي شد . درباره خراج در زمان كوروش و كمبوجيه هيچگونه ضرورت وجود پول را ايجاد نمي كرده است چون اقوام خراج خود را به صورت فلزات گرانبها پرداخت مي كردند . با وجود اين سكه هاي طلايي ليدي بوسيله هخامنشيان مورد استفاده قرار مي گرفتند . البته اين امكان هم وجود دارد كه كروزئيدهاي نقره منحصراً در زمان تسخير سارد بوسيلة كوروش ضرب و رايج شده و به اين ترتيب عملاً نقش پول پادشاهي را بازي كرده باشند .